امام موسی بن جعفر (ع) پیشوایی بودند كه منزلتی بزرگ و شانی عظیم داشتند كه همواره در تجهد كوشا بودند؛ عبادتشان معروف، و معجزاتش روشن میان عام وخاص، و بر طاعت بندگی مواظب، و شب را به سجود به پایان می برد و روز را به صدقه و روزه می‌گذراند.
ولادت
موسی بن جعفر در سال 128 یا 129 هجری قمری هنگامی كه امام صادق (ع) و همسرش حمیده از حج بازمی‌گشتند، در منطقه ابواء به دنیا آمد. برخی مكان ولادت ایشان را مدینه دانسته‌اند. درباره تاریخ ولادت امام كاظم(ع) اختلاف است؛ طبری ولادت ایشان را در ذی‌الحجه و طبرسی آن را در 7 صفر دانسته است. مادر ایشان حضرت حمیده كنیزی از اهل مغرب یا اندلس(اسپانیا) بوده است و نام پدر حمیده را صاعد مغربی (بربری) گفته اند. برادران دیگر امام از این بانو اسحاق و محمد دیباج بوده اند. امام موسی كاظم(ع) هنوز كودك بود كه فقهای مشهور مثل ابو حنیفه از او مسئله می پرسیدند و كسب علم می‌كردند.
فرزندان امام موسی كاظم(ع)
حضرت ابو الحسن موسى (ع) سى و هفت فرزند پسر و دختر داشتند: على بن موسى الرضا (علیه السلام)، ابراهیم، عباس، قاسم، اسماعیل، جعفر، هرون، حسن، احمد، محمد، حمزه، عبداللَّه، اسحق، عبیداللَّه، زید، حسن، فضل، حسین، سلیمان، فاطمه كبرى، فاطمه صغرى، رقیه، حكیمه، ام ابیها، رقیه صغرى، ام جعفر، لبابه، زینب، خدیجه، علیه، آمنه، حسنه، بریهه، عایشه، ام سلمه، میمونه، ام كلثوم.
در میان تمام فرزندان حضرت ابو الحسن(علیه السلام) فرزند بزرگوارش حضرت ابو الحسن على بن موسى الرضا(علیه السلام) از همه بزرگوارتر و عالیقدرتر و داناتر و فاضلتر بوده. احمد بن موسى مردى كریم و بزرگوار و پرهیزكار بود و حضرت موسى بن جعفر این فرزند بزرگوار را دوست می داشت و بر سایر فرزندان مقدم می‌داشت و بستان یسیر خود را به او بخشیده بود.
مناظرات علمی امام موسی كاظم (ع)
مناظرات و گفتگوهایی از امام كاظم با برخی از خلفای عباسی، دانشمندان یهودی و مسیحی، ابوحنیفه و دیگران گزارش شده است. باقر شریف قرشی هشت گفتگو از امام كاظم، تحت عنوان مناظرات آن حضرت گرد آورده است. امام كاظم(ع) با مهدی عباسی مناظره‌هایی درباره فدك و نیز حرمت خمر در قرآن انجام داده است. با هارون عباسی نیز مناظراتی داشته است. از آنجا كه هارون می‌خواست خویشاوندی پیامبر(ص) با خود را نزدیك‌تر از نسبت او با موسی بن جعفر نشان دهد، امام كاظم در حضور هارون به نزدیك‌تر بودنِ انتساب خویش به پیامبر تصریح كرد. گفتگوهای موسی بن جعفر با عالمان ادیان دیگر نیز معمولا در پاسخ به پرسش‌های آنان صورت گرفته كه در پایان به گرویدن آنان به اسلام انجامیده است.
برخوردهای سیاسی امام موسی كاظم(ع)
دورانى كه امام كاظم علیه السّلام در آن زندگى مى كرد، مصادف با نخستین مرحله استبداد و ستمگرى حكّام عباسى بود.این اعمال فشار از زمان امام صادق علیه السّلام آغاز شد و تا زمان امام رضا علیه السّلام كه دوره خلافت مأمون بود با شدّت هر چه تمام تر ادامه یافت؛ مردم در زمان مأمون اندكى احساس امنیت سیاسى كردند، ولى دیرى نپایید كه دستگاه خلافت بدرفتارى و اعمال فشار بر مردم را دوباره از سر گرفت. فشار سیاسى عباسیان در دوره‌اى آغاز شد كه پیش از آن امام باقر و صادق(ع) با تربیت شاگردان فراوان، بنیه علمى و حدیثى شیعه را تقویت كرده بودند و جنبشى عظیم در میان شیعه پدید آورده بودند.رسالت امام موسی كاظم (علیه السلام) آن بود تا در این حركت علمى، توازن و تعادل فكرى را میان شیعیان برقرار كنند.
عصر امام كاظم علیه السّلام دوران بسیار سختى براى شیعیان بود و در این دوران حركتهاى اعتراض‌آمیز متعددى از ناحیه شیعیان و علویان نسبت به خلفاى عباسى صورت گرفت كه از مهم ترین آنها قیام حسین بن على، شهید فخ - در زمان حكومت هادى عباسى- و نیز جنبش یحیى و ادریس فرزندان عبد الله بود كه در زمان هارون رخ داد. در واقع مهمترین رقیب عباسیان، علویان بودند و طبیعى بود كه حكومت آنان را سخت تحت نظارت آنها بگیرد. امامان شیعه همگى بر لزوم رعایت تقیه پافشارى كرده و مى كوشیدند تا تشكّل شیعه و رهبرى آنها را به طور پنهانى اداره نمایند. طبعا این وضعیت سبب مى‌شد تا تاریخ نتواند از حركات سیاسى آنها ارزشیابى دقیقى به عمل آورد.
امام موسی كاظم(ع) در زندان
امام كاظم علیه السّلام دو بار به دست هارون به زندان افتاده اند كه مرتبه دوم آن از سال 179 تا 183؛ یعنى به مدت چهار سال به طول انجامیده و به شهادت آن حضرت منجر شده است. درباره مرتبه نخست زندان اوّل مدّت قید نشده است.
دلایل زندانى شدن امام در این دو بار كه هر دو به دست هارون بوده است عبارت است از:
1- سختگیری های هارون نسبت به علویان به خصوص امام موسی كاظم(علیه السلام)
2- نفوذ بسیار امام و علویان در میان مردم به دلیل اینكه فرزندان رسول خدا(صل الله علیه و آله) هستند.
3- مفترض الطاعه بودن امامان شیعه و ترس دستگاه حكومت از شیعیان به دلیلی این صفت ائمه اطهار؛ مرحوم صدوق از جمله علل به شهادت رسیدن امام كاظم علیه السّلام را آگاهى یافتن هارون از اعتقاد شیعیان به امامت امام دانسته است. هارون فهمید كه شیعیان شب و روز به خدمت امام مى‌رسند. و به خاطر ترس از جان و از دست دادن سلطنتش آن حضرت را به شهادت رسانید.
4- سعایت برخی از بستگان امام مانندعلی بن اسماعیل بن جعفر (پسر برادر امام) در نزد هارون از امام.
هارون با آن همه سلطه و قدرت، مجبور بود تا دست به چنین توجیهاتى بزند تا اقدامش از طرف مردم مورد انكار و نفرت قرار نگیرد. هارون در همان مسجد دستور توقیف حضرت را صادر كرد. وى دستور داد تا دو كاروان آماده كرده، یكى را به سمت كوفه و دیگرى را به سمت بصره بفرستند. او امام را همراه یكى از این دو كاروان روانه ساخت. این كار به این دلیل انجام گرفت تا مردم ندانند امام در كجا زندانى مى‌شود.
هارون، امام كاظم علیه السّلام را نزد حاكم بصره، عیسى بن جعفر بن منصور فرستاد؛ امام چندى در زندان او بسر برد، اما در نهایت، عیسى از این كار خسته شد و به هارون نوشت تا او را تحویل شخص دیگرى بدهد.در غیر این صورت او را آزاد خواهد كرد، زیرا در تمام این مدت كوشیده تا شاهدى بر ضد امام به دست آورد، اما چیزى نیافته است.
پس از آن، امام را تحویل فضل بن ربیع دادند. امام مدتى طولانى نزد وى زندانى بود. گفته شده كه از او خواستند تا آن حضرت را به قتل برساند، اما او از این كار سرباز زد. پس از آن، حضرت را تحویل فضل بن یحیى دادند و مدتى نیز در زندان او بسر برد. مطابق نقل مورّخان او حرمت امام را پاس مى داشت. پس از آن امام كاظم علیه السّلام را تحویل زندانبان دیگرى بنام سندى بن شاهك دادند.
شهادت امام موسی كاظم(ع)
واپسین روزهای عمر امام كاظم(ع) در زندان سندی بن شاهك سپری شد. شیخ مفید گفته است سندی، به دستور هارون الرشید امام را مسموم كرد و امام سه روز پس از آن به شهادت رسید. شهادت وی 25 رجب سال 183ق در بغداد رخ داده است. درباره زمان و مكان شهادت امام كاظم (ع) نظرات دیگری هم وجود دارد.
پس از آن‌كه موسی بن جعفر(ع) به شهادت رسید، به دستور سِندی بن شاهك پیكر او را روی پل بغداد قرار دادند و اعلام كردند كه موسی بن جعفر به مرگ طبیعی از دنیا رفته است. درباره چگونگی شهادت وی گزارش‌های متفاوتی وجود دارد؛ بیشتر تاریخ‌نویسان بر این باورند كه یحیی بن خالد و سندی بن شاهك او را مسموم كرده‌اند. در گزارشی نیز گفته شده او را با پیچیدن در فرش، خفه كرده‌اند.
برای قراردادن بدن امام كاظم(ع) در معرض دید عموم دو دلیل گفته شده: یكی اثبات اینكه او به مرگ طبیعی از دنیا رفته؛ دیگری باطل كردن باور كسانی كه به مهدویت او اعتقاد داشته‌اند.
پیكر موسی بن جعفر(ع) را در منطقه شونیزیه در مقبره خانوادگی منصور كه به مقابر قریش شهرت داشت، دفن كردند. مدفن ایشان به حرم كاظمین مشهور است. گفته شده دلیل عباسیان برای اینكه بدن امام را در این مقبره دفن كردند، ترس از آن بود كه مبادا مكان دفن او محل تجمع و حضور شیعیان شود
