حسن بن علی بن ابی طالب(ع) مشهور به امام حسن مجتبی(3-50ق) دومین امام شیعیان كه 10 سال (40-50ق.) امام و حدود 7 ماه خلیفه مسلمانان بود.
حسن بن علی نخستین فرزند امام علی(ع) و فاطمه زهرا(س) و نخستین نوه پیامبر(ص) است.
بنابر گزارش‌های تاریخی، نام «حسن» را پیامبر(ص) برای او برگزید و او را بسیار دوست داشت. او هفت سال از عمر خود را با پیامبر(ص) همراه بود و در بیعت رضوان و ماجرای مباهله با مسیحیان نجران حضور داشت.
فضایل امام حسن(ع) در منابع شیعه و اهل سنت آمده است. او یكی از اصحاب كسا است كه آیه تطهیر درباره آنان نازل شد و شیعیان آنان را معصوم می‌دانند. آیه اطعام و آیه مودت و آیه مباهله نیز درباره او و پدر و مادر و برادرش نازل شده است. او دو بار كل دارایی‌اش را در راه خدا بخشید و سه بار نیمی از اموالش را به نیازمندان داد. گفته‌اند به سبب همین بخشندگی‌ها، او را «كریم اهل بیت» خوانده‌اند. او 20 یا 25 بار پیاده به حج رفت.
از زندگی او در دوران خلیفه اول و دوم خبر چندانی در دسترس نیست. به دستور خلیفه دوم به عنوان شاهد، در شورای شش نفره تعیین خلیفه سوم حاضر بود. گزارش‌هایی نیز از شركت او در برخی جنگ‌ها در دوره خلیفه سوم وجود دارد. او در شورش‌های اواخر خلافت عثمان، به دستور امام علی(ع) به محافظت از خانه خلیفه پرداخت. در دوره خلافت امام علی(ع) همراه او به كوفه رفت و در جنگ‌های جمل و صفین از فرماندهان سپاه بود.
حسن بن علی در 21 رمضان سال 40 هجری، و پس از شهادت امام علی(ع)، به امامت رسید و در همان روز، بیش از چهل هزار نفر با او برای خلافت بیعت كردند. معاویه، خلافت او را نپذیرفت و با لشكری از شام به سوی عراق حركت كرد. امام مجتبی(ع) سپاهی به فرماندهی عبید الله بن عباس به سمت معاویه فرستاد و خود به همراه یك گروه دیگر به ساباط رفت. معاویه تلاش كرد با طرح شایعاتی میان سپاهیان امام حسن(ع)، زمینه را برای برقراری صلح فراهم كند. در این شرایط، امام حسن مورد سوءقصد یكی از خوارج قرار گرفت و زخمی شد و برای مداوا به مدائن انتقال یافت. همزمان، گروهی از سران كوفه به معاویه نامه نوشتند و قول دادند حسن بن علی را به وی تسلیم كنند یا به قتل برسانند. معاویه نیز نامه‌های كوفیان را برای حسن بن علی(ع) فرستاد و به او پیشنهاد صلح داد. امام مجتبی(ع) صلح و واگذاری خلافت به معاویه را پذیرفت به این شرط كه معاویه بر اساس كتاب خدا و سنت پیامبر(ص) عمل نماید و برای خود جانشین تعیین نكند و همه مردم از جمله شیعیان علی(ع) در امنیت باشند. بعدها معاویه به هیچ‌یك از این شرط‌ها عمل نكرد. صلح با معاویه، نارضایتی شماری از یاران امام حسن(ع) را در پی داشت و حتی برخی، او را «مذلّ المؤمنین» (خوار كننده مومنان) خواندند.
او پس از ماجرای صلح در سال 41ق، به مدینه بازگشت و تا پایان عمر در آنجا ماند. او در مدینه مرجعیت علمی را بر عهده داشت و بنابر برخی گزارش‌ها از جایگاه اجتماعی بالایی برخوردار بود.
وقتی معاویه تصمیم گرفت برای ولایتعهدی پسرش یزید بیعت بگیرد، صد هزار درهم برای جعده (همسر امام حسن) فرستاد تا امام را مسموم كند. گفته‌اند حسن بن علی(ع) 40 روز پس از مسموم شدن به شهادت رسید. بنابر نقلی، او وصیت كرده بود كنار قبر پیامبر(ص) دفن شود ولی مروان بن حكم و عده‌ای از بنی امیه مانع این كار شدند. پیكر او در قبرستان بقیع به خاك سپرده شد.
مجموع سخنان و مكتوبات امام مجتبی(ع) و نام 138 نفر از كسانی كه از او روایت كرده‌اند، در كتاب مسند الامام المجتبی(ع) گردآوری شده است.
